چکیده :

«مکتب سامراء» نامی است که بر شیوه‏ی علمی جمعی از فقها و محدّثان امامیه در قرن سیزدهم و چهاردهم اطلاق می‏شود. این شیوه‏ی علمی‏ـ که با هجرت میرزا محمّد حسن شیرازی، از نجف به سامراء شکل گرفت‏ـ در کنار ویژگی‏های فقهی و اصولی، در زمینه‏ی باورداشت اصل امامت و مهدویت، ویژگی‏های خاصّ خود را دارد.

نویسنده در این گفتار می‏کوشد که ده تن از بزرگان و مشاهیر این مکتب را شناسانده و دیدگاه‏های آن‏ها را در باورداشت و ضرورت ترویج اصل امامت و مهدویّت نشان دهد. مبنای این تحلیل‏ها، آثار آن دانشوران یا آثار نوشته‏شده درباره‏ی آنان است.نویسنده در مقدّمه، دلایل انتخاب این جریان و دشواری‏های تحقیق خود را بیان کرده و در بخش پایانی نوشته‏ی خود، به تحلیل محتوایی این مکتب، از زاویه‏ی دید خود پرداخته است.

کلمات کلیدی :

امامت، دیدگاه فقیهان امامیه / مهدویت، دیدگاه فقیهان امامیه/ انتظار امام مهدی علیه‏السلام ، تکالیف/ غیبت امام مهدی علیه‏السلام ، نگرشی مکتب سامرا/ تاریخ شیعه، مکتب سامرا/ شیرازی، میرزا محمّد حسن / سلطان‏آبادی، ملاّ فتحعلی / صدر، سید اسماعیل/ نوری طبرسی، میرزا حسین/ بیرجندی، شیخ محمّد باقر/ نوری، شیخ فضل‏اللّه‏ / دهکردی، سید ابوالقاسم/ موسوی اصفهانی، سیّد محمّد تقی/ همدانی، صدرالاسلام / اصفهانی، میرزا مهدی / نجم الثاقب (کتاب)/ بغیة الطالب (کتاب) / صحیفه مهدویه (کتاب) / منبر الوسیلة (کتاب) / مکیال المکارم (کتاب)/ تکالیف الأنام فی غیبة الإمام (کتاب)

مقدمه

در بازشناسی شیعه در تاریخ، همواره کلیدی‏ترین عنصر فکری که موجب پدیدآمدن گروه‏بندی‏ها و موضع‏گیری‏های مختلف در آن شده، باورداشت امامت بوده است. این اعتقاد که همیشه با یک شخصیت به نام امام گره خورده است، مورد تجزیه و تحلیل‏های مختلفی قرار گرفته و متناسب با تحلیل‏ها و تفسیرهای مختلف، جریانات گوناگون و موضع‏گیری‏های متفاوتی را در طول تاریخ پدید آورده است.
در بررسی این باورداشت و جریانات پی‏آمد آن، یکی از عناصری که تأثیر بسیار مهم و کلیدی می‏گذارد، باورداشت امام غایب، وصیّ دوازدهم‏ـ حضرت حجّة‏بن‏الحسن المهدی‏ـ است. در این اعتقاد، آخرین حجّت الهی و امام منصوب من عنداللّه‏، شخصی زنده امّا غایب از انظار است. او کسی است که تمام صفات ائمّه‏ی پیشین علیهم‏السلام را عینا داراست؛ امّا تاریخ امامت او با سه برهه مواجه شده است.
نخستین برهه که پس از آغاز امامت او در خردسالی پدیدار گشته، دوران غیبت صغری است که رابطه‏ی مردم با آن امام به واسطه‏ی نوابی معین شده توسّط خودشان بوده است و امکان دسترسی مستقیم مأمومین به ایشان همانند دوران ائمّه‏ی پیشین وجود نداشته، اگرچه راه مسدود نبوده است.
دومین دوران، عصر غیبت کبری است که در آن نوّاب معین شده از جانب ایشان دیگر مطرح نیستند و رابطه‏ی مأمومین با امامشان از این راه نیز مسدود گردیده است. در این دوران که بیشترین گستره‏ی معنایی از معنای غیبت در آن پدید آمده است مردم امامشان را می‏بینند امّا او را نمی‏شناسندـ یرونه و لا یعرفونه.
سومین دوران نیز دوران ظهور امام غایب و قیام به قسط و عدل اوست.
دوران غیبت کبری از آن لحاظ، حائز اهمیّت است که در شناسایی معنای باورداشت امامت نقش بسیار مهمّی دارد. واقعیت این است که دوردسترسی مأمومین به امام غایب به شکلی که او را نمی‏شناسند، رتق و فتق علمی و عملی جامعه به لحاظ مراجعه‏ی مستقیم مأمومین به او، اعمال آرا و خواسته‏های ایشان در مسایل جامعه و یا تنظیم روابط فکری ایشان غیرممکن گردیده است؛ با این همه، ادّعای باورداشت مهدویت، آن است که در اصل اعتقادی خود دچار هیچ تحول و تغییری نگشته است.
به همین سبب دوران غیبت کبری موجب شناخت واقعی و دقیق باورداشت امامت گردیده است.
مسأله‏ی قابل توجّه آن است که این شناسایی (شناسایی دقیق باورداشت امامت) از آن حیث که در دوران دوازدهمین امام زنده‏ی غایب تحقّق می‏پذیرد، در پسِ باورداشت مهدویت پنهان و مستور گردیده است. به سخن دیگر برای شناسایی اندیشه‏ی امامت به طور روشن و دقیق، می‏بایست به اندیشه‏ی امامت در دوران غیبت کبری یعنی دوران امامت دوازدهمین امام زنده‏ی غایب رجوع کرد و رجوع به دوران غیبت کبری یعنی بازشناسی اندیشه‏ی مهدویت.
از سوی دیگر اندیشه‏ی مهدویت نیز جز در پرتو اندیشه‏ی امامت قابل بررسی نیست، چرا که هویت حضرت مهدی علیه‏السلام هویتی مستقل از جریان امامت شیعه و به عنوان واحدی مستقل نمی‏باشد.
حال با توجّه به مقدّمات پیش گفته، یکی از راه‏های شناخت باورداشت امامت‏ـ مهدویت، بررسی این باورداشت در سنّت جامعه‏ای است که این تفکر در آن پدید آمده، خود را شناسانده و به وسیله‏ی مأمومین فهمیده و باورپذیر شده است. به بیان دیگر نحوه‏های مختلف تلقی و مواجهه با این باورداشت، راهی را به سوی فهم هرچه بهتر آن باز می‏گشاید، چرا که انسان‏های مختلف در پرتو مسایل زندگانی خود با این اندیشه دست و پنجه نرم کرده‏اند و ادارک انسانی خود را از آن بروز داده‏اند. ادراکاتی که با دو پدیده گره خورده است: یکی اندیشه‏ی امامت‏ـ مهدویت و دیگری انسان تجربه‏کننده زندگی و اندیشنده به اندیشه در حین تجربه.
این مقال در صدد تحلیل و بررسی باورداشت امامت‏ـ مهدویت در اندیشه‏ی انسان شیعه در دوران غیبت کبری است. امّا گام نخست خود را با واکاوی یکی از جریانات معاصر برخواهد داشت.

مکتب سامراء

مکتب سامراء مکتبی است که بیشتر افراد، آن را به لحاظ فقهی‏ـ اصولی می‏شناسند. مکتبی که دولت مستعجل بود و عمر کوتاهش به لحاظ اندیشه‏های فقهی و اصولی‏اش به سرعت به سر رسید.
امّا مکتب سامراء از نظر و نگاهی که این تحقیق بدان می‏نگرد، مکتبی است که با هجرت میرزای شیرازی (1230ـ 1312 ق) در سال 1290 ق به سامراء1پس از بازگشت از مکّه به عنوان مرجع علی الإطلاق شیعه بنیان نهاده می‏شود. او کسی است که بسیار مورد توجّه مرحوم شیخ انصاری (1214ـ 1281 ق) بوده است. تا بدان‏جا که گفته می‏شود مرحوم شیخ درس را برای سه نفر می‏گفته است: میرزای شیرازی، میرزا حبیب‏اللّه‏ رشتی و آقا حسن نجم‏آبادی.2 امّا در جمعی که پس از وفات شیخ انصاری جهت تعیین زعیم حوزه‏های شیعه تشکیل می‏شود، او به عنوان بهترین فرد، شناخته و معیّن می‏شود.3
هجرت میرزای شیرازی به عنوان عالی‏ترین مقام فقاهتی شیعه در عصر خود به سامراء یکی از ناشناخته‏های تاریخ است. این نکته آشکار است که میرزای شیرازی تصمیم ورود به نجف تا قبل از زیارت مشهد مقدّس رضوی را نداشته است. و تصمیم او تا قبل از رجوع سه تن از خواص اصحابش به او در سامراء آشکار نگردیده است. آن سه تن آخوند ملاّفتح‏علی سلطان‏آبادی، میرزا حسین نوری و شیخ فضل‏اللّه‏ نوری بوده‏اند.4
به هر حال، این مکتب با هجرت عالی‏ترین مقام فقاهتی شیعه به سامراء بنیان نهاده می‏شود و سپس در شکل مکانی‏ـ فکری امتداد می‏یابد. به دیگر بیان، مکتب سامراء نام‏گذاری بر اساس مکان پیدایش یک جریان فکری در آن شهر است و امتداد آن، به واسطه‏ی افرادی است که اگرچه حضور سکونتی در آن نداشته‏اند، امّا جهت‏گیری‏های فکری ایشان به واسطه‏ی روابط علمی و کسب دانش از آن جریان و در آن امتداد می‏باشد.
به همین علّت، از نظر نگارنده مکتب سامراء از جهت بررسی باورداشت امامت‏ـ مهدویت در آن می‏بایست پیرامون افراد ذیل بررسی شود:
1ـ میرزا حسن شیرازی
2. آخوند ملافتح‏علی سلطان‏آبادی
3. سید اسماعیل صدر
4. میرزا حسین نوری طوسی
5. شیخ محمّدباقر بیرجندی
6. شیخ فضل‏اللّه‏ نوری
7. سید ابوالقاسم دهکردی
8. سید محمّدتقی موسوی اصفهانی
9. صدرالاسلام همدانی
10. میرزا مهدی اصفهانی.

1ـ میرزای شیرازی

سیّد محمّدحسن شیرازی در سال 1230 ق در شیراز متولّد می‏شود. پس از طیّ مقدّمات اوّلیه در 17 سالگی به اصفهان مهاجرت می‏کند و سپس در سال 1259 قمری به نجف مشرّف می‏گردد. وی در آن‏جا از محضر مرحومان صاحب جواهر، شیخ حسن آل کاشف الغطاء و شیخ مرتضی انصاری کسب فیض می‏کند.5 او یکی از سه دانش‏آموخته در محضر شیخ انصاری است که گویند شیخ درس را برای آن‏ها بیان می‏کرده است.6وی در سال 1281 قمری پس از وفات شیخ انصاری جانشین او و رییس حوزه‏های علمیه می‏گردد.7او پس از تدبیر بسیار هوشمندانه‏ای که در جریان قحطی نجف پیش می‏گیرد8 در سال 91ـ 1290 قمری به سامراء مهاجرت می‏کند و در آن‏جا رحل اقامت می‏افکند. او این تصمیم خود را به سه تن از خواص اصحابش یعنی آخوند سلطان‏آبادی، محدّث نوری و شیخ فضل‏اللّه‏ نوری ابراز می‏دارد.9
آن‏چه راجع به میرزای شیرازی درباره‏ی باورداشت امامت‏ـ مهدویت بسیار اهمیّت دارد، توجّه خاصّی است که از جانب او به امام عصر علیه‏السلام در مورد خود و دیگران بروز می‏دهد.
از جـملـه مـواردی کـه ایـن تـوجـّه را ایـجاد مـی‏کنند، عـوامـل زیـر است: الف‏ـ مهاجرت میرزای شیرازی به سامراء به عنوان محل سکونت امام غایب دوازدهم و خانه‏ی پدری ایشان و هم‏چنین محل غیبت آن حضرت علیه‏السلام ، ب‏ـ ایجاد توجّه در مردم و علما به امام عصر علیه‏السلام به وسیله‏ی رفتارهای اجتماعی و بسترهای فکری، ج‏ـ فتوای مشهور تنباکو.

الف) مهاجرت به سامراء

سامراء یکی از اعتاب مقدسه‏ی شیعیان است که مزار نورانی دو تن از امامان شیعه حضرات معصومین امام علی‏النّقی ـ هادی‏ـ و امام حسن عسکری علیهماالسلام و هم‏چنین محل دفن حضرات نرجس خاتون و حکیمه خاتون علیهماالسلام مادر و عمّه‏ی حضرت حجّة‏ابن‏الحسن‏ـ المهدی المنتظرـ علیه‏السلام می‏باشد. سرداب مقدس یعنی محل سکونت امام عصر روحی‏له‏الفداء در زمان خردسالی نیز در آن‏جاست. متأسّفانه این مکان مقدس‏ـ با وجود معنویت و تقدّس فراوان‏ـ همواره مورد بی‏مهری شیعیان واقع گردیده و آن‏چنان‏که می‏بایست مورد توجّه نبوده است.
البته امامان شیعه نور واحدند، تفاوتی میان آنان نیست و ایمان در نظر شیعیان به یک میزان به اعتقاد و قبول امامت هر کدام از آن جنابان بستگی دارد؛ امّا با توجّه به جایگاه خاص ولیّ حیّ هر دوران جایگاهی ویژه دارد، از آن رو که معرفتش موجب خروج از مرگ جاهلیت می‏گردد و نیز در دوران غیبت کبری، مواجهه با آخرین امام در واقع حقیقت معنای امامت ـ مهدویت را آشکار می‏سازد شاید بر همین مبنا، یکی از بزرگ‏ترین فقهای شیعه اصلی‏ترین حوزه‏ی علمی خود را به محلی منتقل می‏کند که می‏تواند توجّه‏دهنده‏ی مناسبی در این راستا باشد و حضور او و اهل علم در آن شهر، توجّه مردم به عنوان مراجعین به راویان حدیث را بیش از پیش به معدن حدیث و مفهوم آن از سویی و توجّه خود راویان حدیث را به معلم حدیث از سوی دیگر جلب می‏کند.
دلیل اصلی مهاجرت میرزا کاملاً روشن نیست‏ـ امّا درباره‏ی دلایل این مهاجرت احتمالات مختلفی داده شده است. به عنوان مثال شیخ آقابزرگ تهرانی در هدیة‏الرازی به نقل از مرحوم سید حسن صدرـ یکی از ملازمان میرزای شیرازی‏ـ دوری میرزا از آتش فتنه‏ی برخی از اعیان نجف پس از اداره‏ی نیکوی میرزا در ماجرای قحطی نجف را دلیل مهاجرت دانسته است.10
سیّد نورالدّین شاهرودی در کتاب اسرة‏المجدد الشیرازی چهار عامل را در مهاجرت میرزای شیرازی برمی‏شمارد:
1. قحطی در نجف و اداره‏ی آن توسّط میرزا و سپس بقای احتیاجات مردم به سوی او و افزودن بر این امر توسّط برخی از اعیان نجف جهت تنفر مردم از او.
2. ناراحتی از بودن برخی فرقه‏های جاهل در نجف.
3. ضرورت عمران سامراء، در پی زیارت آن‏جا و مشاهده‏ی خرابی و بی‏توجّهی مردم و علما به آن‏جا.
4. زیارت حضرت هادی علیه‏السلام در خواب و فرمان ایشان مبنی بر بقای میرزا در سامراء و عدم نگرانی وی به جهت تکفّل امر او و یاری رساندن به او از سوی آن جنابان.11
در هر حال، آن‏چه به نظر می‏رسد متّفق تاریخ‏نویسان و تحلیل‏گران باشد، توجّه میرزای شیرازی به عمران سامراء و توجّه دادن مردم و علما به امام زمان علیه‏السلام است. محمّد دزفولی در مقاله ابعاد شخصیت میرزای شیرازی12، و علی ابوالحسنی (منذر) در اندیشه‏ی سبز13 و سیّد مصلح‏الدّین مهدوی در تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان14و بسیاری دیگر در آثارشان به این امر اشاره کرده‏اند.
بدین ترتیب نخستین گام میرزای شیرازی در ایجاد توجّه به امام حیّ غایب در میان مردم و علماء برداشته شد.

ب) ترویج نام ولی عصر علیه‏السلام

دومین حرکت میرزا در راستای احیای باورداشت امامت‏ـ مهدویت، شناساندن امام زمان علیه‏السلام و احیای توجّه به ایشان از طریق تألیف آثار است.
در این باره توجّه به دو موضوع موجب روشن‏تر شدن اهمیّت و جایگاه این مطلب می‏شود.
یکم. مقایسه‏ی حجم آثار مربوط به حضرت بقیّة‏اللّه‏ عجّل‏اللّه‏تعالی‏فرجه در قرن 13 هجری (یعنی پیش از دوران زعامت میرزای شیرازی) با قرن 14 هجری (یعنی دوران زعامت میرزا و پس از آن) به خوبی می‏رساند که میرزا سرآغازی جدید در توجّه به ساحت قدس مهدوی و ترویج نام و یاد ایشان از طریق آثار مکتوب است.15
نکته‏ی دوم آن‏که بسیاری از آثار در این دوران، یا به پیشنهاد و دستور میرزا نگارش یافته‏اند و یا از سوی شاگردان وی بوده‏اند. به عنوان مثال، میرزای شیرازی سفارش‏های فراوانی به محدّث نوری در نگارش آثاری پیرامون امام عصر علیه‏السلام می‏کند. این مطلب به خوبی در مقدمه‏ی کتاب نجم ثاقب مشهود است.16
علاوه بر میرزای شیرازی، یکی از تلامذه‏ی دانشور ایشان، مرحوم میرزا ابوالفضل تهرانی نیز در ابتدای آن اثر تقریظی نگاشته‏اند17. شیخ فضل‏اللّه‏ نوری نیز رسالة دعایی صحیفه‏ی مهدویه را نگاشته و یکی از پرآثارترین افراد در این مسیر، مرحوم شیخ محمّد باقر بیرجندی صاحب بغیة الطالب فیمن رأی الامام الغائب است.
نکته‏ی بسیار جالب در آثار ابتدایی که در زمان میرزای شیرازی و یا نزدیکی آن نگارش یافته‏اند کثرت وجود دو دسته از آثار بیش از انواع دیگر است: یکی موضوع توجّه به چگونگی پیوند معنوی با آن حضرت و دیگری موضوع راه‏یافتگان به بارگاهش. در گروه نخست، آثاری همانند صحیفه‏ی مهدویه18 یا تکالیف الأنام19 جای دارد که در آن به ادعیه و اذکار مربوط به آن‏حضرت و یا چگونگی توجّه به ایشان را متذکّر می‏شوند. و در گروه دوم، آثاری هم‏چون دارالسّلام20، نجم ثاقب (به زبان فارسی) و الجنّة‏المأوی (به زبان عربی)21.
نگارنده چنین احتمال می‏دهد که یک مسأله در میان علماء نویسنده‏ی این آثار در باورداشت امامت‏ـ مهدویت، بسیار مورد توجّه بوده است. آن مسأله تذکّر و تنبّه مردم و علما به این موضوع بوده است که با خواندن آثاری پیرامون راه‏یافتگان محضر ولیّ وقت، دریابند امامشان اگرچه غایب است امّا همواره و همیشه و در هر حال و جایی حاضر و ناظر ایشان است و نه تنها او امامی موهوم و یا پرده‏نشینی ناتوان نیست، بلکه آن‏جا که او طلب شود غوث و فریادرس است. حضرتش به هنگام قطع امید از غیر او منجی خواهد بود و با توجّهشان به افراد مختلف و برای حاجات گوناگون، انحصار امام به جهت یا گروه خاصّی را نفی می‏کنند. به سخن دیگر، در این تبیین از باورداشت امامت ـ مهدویت، حجّة‏اللّه‏ کسی است که هر کسی برای هر خواسته، اگر به او توجّه کند او را اجابت کننده خواهد یافت. امّا با دسته‏ی دیگر آثارشان، بدین امر اشاره کرده‏اند که اوّلاً آن محضر و بارگاه، آداب توجّهی خاص دارند وگرنه شأن ادب و عبودیت، اقتضای هر قول و فعلی را ندارد. ثانیا توجّه به آن حضرت و پاسخ‏یابی از ایشان منحصر در حالتی و زمانی نیست، بلکه به مقتضای حدیث شریف امام صادق علیه‏السلام :
«توقّع امر صاحبک لیلک و نهارک.»
او می‏بایست وجه توجّه همیشگی یک بنده باشد.

ج) تحریم تنباکو

میرزای شیرازی به تعبیری سومین گام در تبیین باورداشت امامت‏ـ مهدویت را با فتوای تاریخی تحریم تنباکو برمی‏دارد. وی در گام نخست، توجّه مردم و علما را به خانه‏ی امام عصر علیه‏السلام جلب می‏کند و حوزه‏ی علمیه را سامراء قرار می‏دهد تا همگان بدانند معدن علم در هر دوران، ولیّ وقت است. در گام دوم توجّه علمی و دینی را از طریق میراث مکتوب به سوی ایشان می‏پروراند تا نسل شاگردان وی، راهی عملی برای توجّه به صاحب وقت و زمان را به مردم نشان دهند.
آن‏گاه سومین حرکت مهم خود را داستان تحریم تنباکو قرار می‏دهد. در راستای موضوع این مقال‏ـ باورداشت امامت‏ـ مهدویت‏ـ دو امر اهمیّت دارد: یکی تبیینی که میرزای شیرازی از اوضاع زمان و نتایج قرارداد رژی به دست می‏دهد و دیگری ربط آن با محتوای فتوایش.
در توجه به اوضاع زمانی و نتایج حاصله از پیمان رژی در اوضاع حیات شیعیان، توجّه به رفتارهای شیخ فضل‏اللّه‏ـ معتمد سیاسی‏ـ و دست‏پروده‏ی میرزای شیرازی در مسأله مشروطه، راه‏گشا است که توضیح آن خواهد آمد.
در باب تبیین اوضاع زمانی و شرایط حاصله از این پیمان از نظر میرازی
شیرازی، دو سند مهم مورد توجّه است. نخست دو نامه‏ای که میرزا به شاه وقت تلگراف می‏کند و دیگری تاریخ دخانیه شیخ حسن کربلایی اصفهانی (م 1323 ق) است. شیخ حسن کربلایی از شاگردان ممتاز میرزا و سید اسماعیل صدر بوده است.22 و با شیخ فضل‏اللّه‏ نیز بسیار نزدیک بوده است. او از جمله شاگردان حلقه آخوند سلطان‏آبادی بوده است23 که راجع به آن سخن خواهد رفت.
میرزای شیرازی در تلگراف نخست خود به شاه، دخالت بیگانگان در کشور را موجب نابودی استقلال دولت و ملّت می‏داند.24 و در تلگراف دوم‏ـ که در حقیقت برای توجّه مجدّد شاه و تبیین تلگراف اوّل است‏ـ مخالطه‏ی مسلمین و کفّار را خطری می‏خواند که ثمره‏ی آن اختیار نوکری کفّار، خوفا یا رغبتا از جانب مسلمین و نتیجتا ذلّت ایشان و در نهایت شیوع منکرات، فساد عقیده، اختلال شریعت و بازگشت به کفر قدیم است.25
رسول جعفریان در مقدمه خود بر تاریخ دخانیه، توجّه شیخ حسن اصفهانی کربلایی بر شرایط زمانی و نتایج حاصله را پیرامون امواج فتن فرنگستان و ترویج فرنگی مآبی، از دست رفتن اهمیّت منکرات اسلامی و جابه‏جایی مفاهیم علم و دانش برمی‏شمرد.26
حال با توجّه به آن‏چه میرزای شیرازی از اوضاع جامعه‏ی خود و نتایج پیمان رژی می‏دیده است، اقدام به صدور یک فتوای مهم و تاریخی می‏کند. متن فتوای او بدین شرح است:
«الیوم استعمال توتون و تنباکوـ بأیّ نحو کان‏ـ در حکم محاربه با امام زمان علیه‏السلام است.»
با توجّه به مطالب فوق چند نکته‏ی مهم می‏توان به دست آورد:
1. میرزای شیرازی به عنوان یک فقیه والامقام که به تمام زوایای تعابیر فقهی و شرعی آگاه است، از یک نحوه تعبیر خاص استفاده می‏کند که درآن انجام یک فعلی در پیوند مستقیم مخالفت و دشمنی با امام زمان علیه‏السلام قرار می‏گیرد. به سخن دیگر، نوع تعبیر و نگاه او به مسأله به این سوی توجّه می‏دهد که او امام را در باورداشت امامت‏ـ مهدویت خود همانند یک واقعیّت زنده در عرصه‏ی اجتماع می‏بیند که انجام یک فعل ساده همانند استعمال توتون و تنباکو می‏تواند به شکلی در پیوند با او باشد و مردم را رویاروی او قرار دهد. نتیجه آن‏که در زمان خود با این فتوایش مردم را به چنان تنبّهی با امام زمانشان مواجه می‏سازد که بنابر نقل‏ها حتّی اوباشی که اشتغال به خیلی از منهیات شرعی داشته‏اند، دست از استعمال توتون و تنباکو برمی‏دارند و می‏گویند ما آن‏ها را به رجاء شفاعت امام زمان علیه‏السلام استفاده می‏کردیم، امّا برای این یکی دیگر به چه پشتوانه‏ای باشیم؟
2. او در کاربست این نحوه از تعبیر، جامعه خود را توجّه به یک امر دیگر می‏دهد: صحّت و سقم یک فعل در نسبت آن فعل با امام زمان علیه‏السلام است. بدی آن است که در پیوند منفی با امام زمان علیه‏السلام باشد.
3. بدبودن و زشت بودن تسلّط بیگانگان بر اوضاع کشور شیعه‏نشین و یا تخفیف مسلمین شیعه در برقراری ارتباط با کفّار، فساد عقیده، اختلاف شریعت و بازگشت به کفر قدیم، بدیهی است. امّا میرزای شیرازی برای آن، معنایی و روحی متفاوت از آن‏چه به طور معمول مطرح کرده‏اند، یعنی محاربه با امام زمان قائل می‏شود.
پس به طور خلاصه باید گفت میرزای شیرازی بر اساس باورداشت امامت‏ـ مهدویت خود، امام حیّ هر دوران را آن حقیقت زنده‏ی هر زمان می‏داند که در صحنه‏ی زندگی جمعی و فردی افراد حاضر و مؤثّر است و رفتارهای جمعی و فردی افراد در پیوند مستقیم با اوست. آن‏ها نیز می‏توانند در پیوند مداوم با او باشند، بر اساس آدابی که از پیش تعیین شده باشند، به شرط آن‏که به این امر واقف باشند و بر اساسی که ایشان خواسته‏اند، گام بردارند. مرحوم میرزا، حتّی برای برداشتن این گام مهم سیاسی، توسّل و توجّه به امام حیّ را در کنار طی تمام

مقدّمات ضروری دیگر، لازم می‏داند. مرحوم آیة‏اللّه‏ شیخ مرتضی حایری یزدی نقل می‏کند:
معظم‏له [ سیّدحسین حایری فشارکی که علی الظاهر اخوی‏زاده مرحوم سید محمّد فشارکی27 بوده است.] نقل می‏کردند که در داستان تنباکو مرحوم میرزای شیرازی فضلای شاگردان خود را شب‏ها در بیرونی جمع می‏کرده است و آن‏ها در موضوع تنباکو از لحاظ مصالح حکم تحریم و لوازم محتمله غیر مطلوب آن بحث می‏کردند و به صورت مکتوبی در می‏آمده است و مرحوم میرزا می‏برده است به اطاق خود و مطالعه می‏کرده است و گاهی حاشیه می‏نوشته است. مطلب به این‏جا می‏رسد که گفتند: می‏ترسیم به واسطه‏ی حکم تحریم، جان میرزا در خطر باشد. چون دست خارجی‏ها که طالب این امتیاز هستند قوی است و باید برای این نیز جوابی نزد خدا داشته باشیم. مرحوم فشارکی که عموی حایری ناقل است جدا معتقد بوده است که در قبال این مصلحت مذهبی، جان مرحوم میرزا اهمّیتی ندارد. لذا خود تنها می‏رود اندرون خدمت میرزا، پس از تعارفات عرض می‏کند که شما حق استادی و تعلیم و تربیت و سایر حقوق خود بر من دارید. ولی من خواهش می‏کنم به اندازه‏ی چند دقیقه مثلاً از حقوق خود صرف‏نظر فرمایید که من آزاد صحبت کنم. آقای میرزا خیلی مرد مؤدّبی بوده است، می‏گوید: بفرمایید.
مرحوم فشارکی می‏گوید: چرا سیّد معطّلی؟ می‏ترسی جانت در خطر بیافتد؟ چه بهتر که بعد از خدمت به اسلام و تربیت علمی عدّه‏ای، به سعادت شهادت برسی! موجب سعادت شما و افتخار ماست.
مرحوم میرزا می‏فرماید: بله. آقا من هم همین عقیده را داشتم ولی می‏خواستم به دست دیگری نوشته شود و امروز به سرداب مطهّر رفتم و این حالت دست داد و نوشتم و فرستادم.28

2ـ آخوند ملاّفتحعلی سلطان‏آبادی

مرحومان آخوند ملافتحعلی سلطان‏آبادی و سیّد اسماعیل صدر از جمله کسانی‏اند که نگارنده در پیوند مستقیم با موضوع مقال، از آنان مطلبی در دست ندارد، امّا به دلیل پاره‏ای ملاحظات توجّه به ایشان را ضروری می‏داند.
آخوند ملاّفتحعلی سلطان‏آبادی (اراکی) در حوالی سال‏های 40ـ 1235 به دنیا می‏آید و در سال 1318 قمری دار فانی را وداع گفته و جنازه‏اش را در نجف به خاک می‏سپارند.29 او پس از توسّل به ساحت قدس مهدوی علیه‏السلام در ایران تحت تربیت سیّد محمّد سلطان‏آبادی قرار می‏گیرد.30 و در عراق به محضر درس اواخر صاحب جواهر، شیخ مرتضی انصاری، حاج ملاّعلی رازی و میرزای شیرازی می‏رسد.31 او از موثّقین میرزای شیرازی بوده است که میرزا قصد مهاجرتش را به او می‏گوید و او را امام جماعت قرار داده خود به او اقتدا می‏کند.32
برخلاف تصوّر برخی33 سیره و سلوک آخوند ملافتحعلی با آخوند ملاّ حسینقلی متفاوت بوده است و منجر به بروز اختلافاتی 34علی‏رغم هم‏حجرگی اولیه35می‏گردد.
آخوند ملاّفتحعلی سلطان‏آبادی‏ـ از آن حیث که شخصیّتی محدّث و روایی مسلک هم‏چون محدّث نوری او را در جای جای آثارش با تعابیر بلندی ستوده است‏ـ به نظر فردی به شدّت متعبد به شرع و روایات بوده است و درسی در تفسیر قرآن، نهج‏البلاغه و صحیفه‏ی سجادیه داشته است.36به غیر از آن‏که در میان شاگردان او کسانی که شهرت فلسفی یا عرفانی داشته باشند نام برده نشده‏اند و میرزای شیرازی نیز به او توجّه خاصّ داشته است تا حدّی که به امر او اقامه جماعت می‏کرده و میرزا خود به او اقتدا می‏کرده است.37 وی درس تفسیر قرآن، نهج‏البلاغه و صحیفه‏ی سجادیه داشته است. به عنوان مثال حاجی نوری در کلمه‏ی طیبه در حکایت چهارم از باب پنجم (که حکایات پنجم و ششم نیز متعلق به آخوند ملافتحعلی سلطان‏آبادی است) در ابتدای حکایت، آخوند را چنین می‏ستاید: عالم ربّانی و فاضل صمدانی، مؤیّد مسدّد و قطب دایره رموز اخبار و قرآنی جناب آخوند ملاّفتحعلی سلطان‏آبادی ایده‏اللّه‏تعالی.38
حکایت تفسیر عجیب او از آیه «و اعلموا انّ فیکم رسول اللّه‏.... الآیة» که برای سیّد اسماعیل صدر، حاجی نوری، سیّد حسن صدر و میرزای نائینی طرح می‏کند نیز شهره‏ی عام و خاصّ است.39
آخوند ملاّ فتحعلی سلطان‏آبادی از آن جهت مهم به نظر می‏رسد که حلقه‏ای از اصحاب سامراء را در تربیت خود قرار داده است و به نظر می‏رسد تأثیر فکری مهمّی در آن‏ها داشته باشد. آن‏چنان‏که اسامی شاگردان روزهای جمعه او را چنین آورده‏اند:
سیّد اسماعیل صدرـ محدّث نوری‏ـ شیخ محمّد تقی شیرازی‏ـ سیّد محمّد اصفهانی‏ـ شیخ حسن علی طهرانی‏ـ سیّد ابراهیم خراسانی‏ـ شیخ حسن کربلایی و میرزای نائینی. شیخ فضل‏اللّه‏ نوری او را صاحب تشرّفاتی به خدمت امام عصر علیه‏السلام می‏دانسته است.40 درس او پس از فوت میرزای شیرازی به کربلای معلی منتقل می‏شود.41

3ـ سیّداسماعیل صدر

سیّد اسماعیل‏بن‏سیّد صدرالدّین صدر موسوی متولّد سال 1255 قمری در اصفهان است که در سال 1281 قمری به نجف به سوی درس شیخ انصاری مهاجرت می‏کند، امّا شیخ از دنیا می‏رود. وی سپس به درس میرزای شیرازی، شیخ مهدی حفید الشیخ الأکبر کاشف الغطاء و شیخ راضی نجفی می‏رود. او پس از مهاجرت میرزای شیرازی به سامراء طی نامه‏ای از جانب میرزا جهت یاری وی در کنار سیّد محمّد فشارکی اصفهانی و شیخ محمّد تقی شیرازی به سامراء فرا خوانده می‏شود. و در سال 1312 پس از میرزا از او درخواست مرجعیّت می‏شود که برای فرار از آن همراه با آخوند سلطان‏آبادی به کربلا مهاجرت می‏کند و تا آخر عمر آن‏جا باقی می‏ماند و در آخرین سفرش به کاظمین در سال 1334 قمری در آن‏جا بیمار گشته و دار فانی را وداع می‏گوید.42
مرحوم صدر بسیار مورد توجّه میرزا بوده و از ارکان علمی اصحاب سامراء محسوب می‏شده است و از جمله کسانی است که محدّث نوری او را به میرحامد حسین جهت دریافت آثارش در جهت انتفاع و ترویج بنیان عقیده امامت معرّفی می‏کند.43علی‏رغم آن‏که سندی روشن پیرامون موضوع این مقال از او در دسترس نگارنده نمی‏باشد به نظر نقش به سزایی داشته است. خاصّه آن‏که میرزا مهدی اصفهانی بنیانگذار مکتب معارف خراسان نیز چند سالی را در محضر او به تلمذ علمی و معنوی می‏پردازد.44و به نقل از همان مصدر، ایشان مبانی تجرید شرعی را نیز به وی می‏آموخته و او را تحت تربیت قرار می‏دهند.

4ـ محدّث نوری

علاّمه حاج شیخ محمّد حسین نوری معروف به محدّث نوری در 18 شوّال 1254 در یالو (از توابع شهرستان نور در استان مازنداران) متولّد می‏شود و در سال 1320 ق در نجف از دنیا می‏رود. او اوّلین مهاجرتش به عتبات عالیات را در سال 1273 قمری قرار می‏دهد و تا سال 1294 که همراه میرزا به سامراء مهاجرت می‏کند، چند بار از نجف به اماکن دیگر و از آن‏جا به نجف مهاجرت می‏کند و چند ماهی نیز درس شیخ انصاری را درک می‏کند.45
اساتید او شیخ عبدالرّحیم بروجردی، شیخ عبدالحسین تهرانی، شیخ انصاری، میرزای شیرازی، آخوند سلطان‏آبادی، سیّد مهدی قزوینی، مولی علی تهرانی، حاج ملاّ علی کنی و میر محمّد هاشم خوانساری بوده‏اند.46
محدّث نوری در حقیقت یکی از عناصر فرهنگی میرازی شیرازی در سامراء بوده است که دارای آثار فراوانی است. او دو اثر از سه اثر خود پیرامون امام عصر علیه‏السلام یعنی جنة‏المأوی و نجم‏الثاقب را در دوران حیات میرزای شیرازی در سامراء می‏نگارد و سومین اثرش‏ـ یعنی کشف الاستار که پاسخ به قصیده بغدادیه است‏ـ را در سال وفات استاد دیگرش آخوند ملاّفتحعلی به سال 1318 و احتمالاً در نجف می‏نگارد.47
دو اثری که محدّث نوری در دوران سامراء می‏نگارد، هر دو پیرامون راه‏یافتگان به ساحت قدس مهدوی‏اند که بعدا منبع علمی شاگردش صدرالاسلام همدانی در تکالیف الأنام می‏گردند. توجّه فراوان محدّث نوری به حدیث و علوم روایی و زحمات بی‏بدیل او در ترویج بزرگ‏ترین میراث مکتب امامت ـ مهدویت به عنوان سرچشمه‏ی کسب علم و فیض و ریزه‏خوار سفره حجج الهی بودن او در طلب و دریافت معرفت بر هیچ دانش‏پژوهی مخفی نیست. محدّث نوری از جمله حامیان جدی میرحامد حسین‏ـ صاحب عبقات الأنوارـ بوده است که نه تنها همانند بسیاری از علما به نگاشتن نامه‏ای در تشویق و تأیید میرحامد حسین اکتفا نمی‏کند؛ بلکه با وی در جهت گردآوری کتب میراث حدیثی در تعامل جدی بوده است. نامه‏هایی که میان این دو بزرگوار در طی سال‏های 1300 تا 1305 رد و بدل می‏شده‏اند، همگی شاهد صدق این مدّعایند.48تفحّص در آثار محدّث نوری و توجّه او به انتخاب موضوعات که بیانگر دغدغه‏ها و نگاه‏های او است حرف‏های فراوانی به دنبال دارد که تفصیل آن به مجال واسع سپرده می‏شود. احیاء تراث دعایی و زیارتی، توجّه به امام عصر علیه‏السلام ، تربیت اهل وعظ، تذکّر عامه مردم به سوی عالمان شیعی بر مبنای تعلیمات ائمّه علیهم‏السلام ، نگاه ویژه به مسأله قرآن و عدلیت آن با ائمّه هدی علیهم‏السلام و ترویج روایات معلّمین الهی، همگی اشاره به نوعی نگاه خاص به باورداشت امامت ـ مهدویت دارد. نگاهی که در آن، مردم از خواندن تشرّفات افراد مختلف به امام عصر علیه‏السلام پس از مقدّماتی از نصوص در اثبات امام دوازدهم، به امام زنده‏ای که ملجأ همه امور شیعیان خویش است، متذکّر می‏شوند و آداب توجّه به او را می‏آموزند (نجم‏الثاقب). همچنین توجّه به امر زیارت به عنوان مهم‏ترین سند نگاه شیعه به حقیقت امامت‏ـ مهدویت به عنوان «بودن در محضر امام» در آثاری چون تحیة الزّائر، در کنار توجّه به علمای دین و اهل منبر، چه از جانب مردم (کتاب کلمه طیّبه) و چه از جانب اهل علم (کتاب لؤلؤ و مرجان) به عنوان جایگاه پیامبر و ائمّه دین که ترویج شریعت به حیات آن است؛ همه خبر از توجّهی خاص به تفسیر امامت‏ـ مهدویت در نظر او دارد.

5ـ شیخ محمّدباقر بیرجندی

ابوالحسن، الشیخ محمّدباقر ابن‏محمّد حسن ابن‏اسداللّه‏ ابن‏عبداللّه‏ القائنی البیرجندی از علمای محصّل در مکتب سامراء است. او در سال 1276 در شهر گازار از شهرهای قائن ولادت یافته است و در سال 1353 در بیرجند دار فانی را وداع گفته است.49 او تحصیلات عالیه خود را در نجف و سامراء در نزد بزرگان آن زمان سپری می‏کند. در نجف، اصول را از میرزای رشتی و فقه را از ملاّمحمّد ایروانی و میرزا حسین طهرانی می‏آموزد. سپس در سامراء در حلقه‏ی اصحاب میرزای شیرازی در می‏آید و به درس وی می‏رود و حدیث را نزد محدّث نوری فرا می‏گیرد.50 او صاحب اجازاتی از فاضل ایروانی، محدّث نوری، شیخ محمّد حسن مامقانی و شیخ جعفر شوشتری است.51آثار فراوانی دارد که از میان آن‏ها بغیة الطالب فی من رأی الامام الغائب و کبریت احمر در شرایط منبر، از همگی مشهورتراند.52 او نیز همانند سایر برجستگان اصحاب سامراء به محضر آخوند
سلطان‏آبادی حاضر می‏گشته و در تفسیر، نهج‏البلاغه و صحیفه سجادیه می‏گرفته است.53او هم‏سوی با استاد خود محدّث نوری بوده است و موضوعات مورد تحقیق او نیز مشابه محدّث نوری بوده است. وی در ردّ صوفیه کتاب نگاشته54و در آداب منبر نیز صاحب اثر است.55 هم‏چنین مهم‏ترین اثر مستقلش پیرامون امام عصر را بغیة‏الطالب قرار داده و همانند محدّث نوری در آن به بحث از تشرّف یافتگان پرداخته است. از او اثر دیگری به نام صمصام المهدوی در ردّ بر فاضل هروی در امامت بر جای مانده است.56

6ـ شیخ فضل‏اللّه‏نوری

حاج شیخ فضل‏اللّه‏ لاشکی کجوری معروف به نوری در دوم ذی‏حجّه 1259 قمری در قریه لاشک از توابع کجور مازندران از آسیه خانم همسر آخوند ملاّ عبّاس نوری به دنیا آمد.57او پس از طی مقدّمات در زادگاهش در جوانی به نجف اشرف مهاجرت کرده و در درس سیّد مهدی قزوینی غروی حلاوی (م 1300 ق)، آخوند ملاّ فتحعلی سلطان‏آبادی (م 1318 ق). شیخ راضی (م 1290 ق)، شیخ مهدی آل کاشف الغطاء (م 1289)، میرزا حبیب اللّه‏ رشتی (م 1312 ق) و میرزای شیرازی (م 1312 ق) حاضر می‏شود. وی سپس همراه با میرزا به سامراء مهاجرت می‏کند.58و در سال 1303 ق به فرمان میرزای شیرازی به تهران می‏آید.59
شیخ فضل‏اللّه‏ در حقیقت یکی از خواص میرزای شیرازی و سفیر سیاسی میرزا است. او در طی واقعه تحریم تنباکو اصول مبانی سیاسی مبتنی بر نگاه دینی استاد خود را به خوبی مشق می‏کند و از بازوهای او در آن واقعه می‏گردد.
از جمله جهاتی که پیرامون شیخ فضل‏اللّه‏ متأسّفانه مجهول است؛ کمالات علمی و معنوی او و ارادتش به حضرت ولی عصر علیه‏السلام است. او تربیت علمی را در محضر میرزای شیرازی و تربیت معنوی را در محضر آخوند سلطان آبادی طی می‏کند.60 از او اشعاری در ثنای ولی عصر و هم‏چنین اثری تحت نام صحیفة مهدویه که حاوی ادعیه و زیارات مربوط به ساحت قدس حضرت مهدی علیه‏السلام است باقی مانده است. او از جمله کسانی است که محدّث نوری در نامه نگاری‏هایش با میرحامد حسین وی را از شایقین به مؤلّفات او و از جمله کسانی که «بنای بر انتفاع دارند و خواهش دارند و اسباب ترویج و نشرند» نام می‏برد.61
نکته‏ی مهم درباره‏ی شیخ فضل‏اللّه‏ پیرامون موضوع این مقاله، نوع نگاه یک فقیه ارادتمند به امام عصر علیه‏السلام به واقعه‏ی مشروطه است و خطری که از آن احساس می‏کند.
او هدف از مبارزات خود را کسب رضای امام عصر علیه‏السلام قرار می‏دهد :
امیدوارم که کلیه‏ی اقدامات و.... حوادث این ایّام نتیجه دهنده‏ی خیر ملّت و دولت... و منظور نظر قبول حضرت حجّة اللّه‏ علیه‏السلام .... باشد.62
شیخ شهید، از آن رو با مشروطه مخالفت می‏کند که آن را محبوب امام زمان علیه‏السلام نمی‏داند.
ای عزیز، درختی که این همه ثمره خبیثه را مربی باشد چگونه تصوّر دارد محبوب امام عصر باشد؟63
نکته‏ی جالب آن‏که، اویی که همّ خود را در آن زمان، کسب رضای امام عصر علیه‏السلام عنوان می‏کند، بنیان انحرافات مشروطه را در دو فرقه می‏داند: بابیه و طبیعیه.64وجه اشتراک این دو فرقه‏ـ لفظا مختلف امّا لبّا متفق، به تعبیر شیخ‏ـ در چیست که عامل اتّفاق نظر آن‏ها در آن زمان حسّاس گردیده است؟ شاید واضح‏ترین پاسخ همانی باشد که شیخ در میانه همان لایحه مطرح کرده است: «و نستجیر باللّه‏ حضرت حجّة‏ابن‏الحسن عجّل‏اللّه‏ فرجه را امام موهوم خواندن.»65در حقیقت وجه مشترک این دو تفکّر، حذف باورداشت امامت ـ مهدویت در نوع نگاه و بیانی است که ایشان داشته‏اند. چرا که در تفکّر بابیه مردم به جای آن‏که به امام زنده‏ی خود دلالت شوند و به او روی می‏آورند، حائلی میان خود و او می‏یابند که آن‏ها را مستغنی از امام می‏داند و عملاً منجر به حذف امام زنده‏شان از صحنه‏ی فکر و عملشان می‏گردد، دقیقا همان خطری که میرزای شیرازی نیز بدان متذکّر بود. از سویی دیگر در تفکّر طبیعیه و نگاه منوّرالفکرها نیز اساسا عالم بدون باورداشت امامت ـ مهدویت و بدون نیاز به امام حیّ هادی و به استغنای اندیشه‏های بشری و اهوای انسانی تفسیر و اداره می‏شود. یکی از مهم‏ترین پیامدهای ماجرای مشروطه‏ـ آن‏چنان‏که بعدها ظاهر گردیدـ تغییر نگاه به باورداشت امامت‏ـ مهدویت در میان شیعیان بود. نگاهی که کمترین توجّه به خواست و محبوبیت حجّة‏اللّه‏ در آن لحاظ می‏شود و او کاملاً در پس پرده غیبت، از دل و ایمان و تفکّر جامعه شیعی نیز غیبت می‏کند و در یک کلام باورداشت امامت ـ مهدویت از امام حیّ به امام موهوم نقل مکان می‏کند.

7ـ سیّد ابوالقاسم حسینی دهکردی

سیّد ابوالقاسم حسینی دهکردی از علمای اصفهانی الاصل است که در سال 1272 به دنیا آمد و در سال 1353 از دنیا رفت.66 در شرح حال او هم آثار مستقلی مانند آفتاب علم و هم مقالاتی مانند مقدّمه‏ای بر کتاب منبرالوسیلة به چاپ رسیده است. او در اصفهان مقدّمات را نزد سیّد محمّد جواد دهکردی، ابوالمعالی کلباسی، شیخ محمّد باقر نجفی، ملاّ اسماعیل حکیم درب کوشکی (درس حکمت و اسفار)67، میرزا محمّد حسن نجفی و ملاّ محمّد باقر فشارکی می‏آموزد.68 در سال 1301 در 29 سالگی به عتبات عالیات مهاجرت می‏کند و در سامراء به حلقه‏ی سامراء می‏پیوندد. وی 7 سال در محضر میرزای شیرازی تلمّذ می‏کند و به درس آخوند ملاّ فتحعلی راه می‏یابد و با محدّث نوری رابطه‏ی نزدیک برقرار می‏کند.69 وی سپس به سفارش آخوند سلطان‏آبادی رهسپار نجف می‏گردد تا مدارج علمی بیشتری را طی کند. بدین ترتیب در نجف به درس شیخ زین العابدین مازندرانی، میرزای رشتی و آخوند خراسانی می‏رود. ایشان صاحب اجازه از سیّد هاشم چهارسوقی، شیخ محمّد حسن نجفی، ملاّ محمّدباقر فشارکی، آخوند خراسانی، محدّث نوری و شیخ زین‏العابدین مازندارانی است.
در حالات او توجّه فراوان به ائمّه‏ی هدی و توسّلات زیادی خاصه به ساحت قدس مهدوی نقل شده است. به ویژه آن‏که در دستورالعمل سلوکی خویش جایگاهی خاص را برای توسّل به امام عصر علیه‏السلام قرار داده است.70
مشهورترین اثر وی منبرالوسیله است که در آن دو نحوه اثرپذیری از اساتیدش هویدا است. یکی گرایش وی به روایات ائمّه‏ی دین و توجّهش به خاندان عصمت و توسّل به ایشان و دیگری تمایل او به آخوند ملاّصدرا و کتاب اسفار که آن را در اصفهان در دوران جوانی از حکیم درب کوشکی فرا گرفته است. به همین سبب در منبرالوسیله، آن‏جا که در صدد تشریح عقاید دینی برمی‏آید، به جای استناد به آثار صرفا فلسفی، از تفسیر اصول کافی ملاّصدرا مدد می‏گیرد.
در هر حال او مردی بسیار متوسّل به ساحت قدس مهدوی است که تأثیرش در یکی از شاگردانش یعنی سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی‏ـ صاحب مکیال المکارم‏ـ آشکار می‏شود و به عنوان حلقه واسط صاحب مکیال با اصحاب سامراء ظاهر می‏شود؛ چرا که مکیال المکارم از آثار برجسته در حوزه امامت‏ـ مهدویت است.

8ـ سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی

فقیه احمدآبادی، سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی، مشهور به صاحب مکیال از علمای نامی اصفهان است که در سال 1301 در اصفهان ولادت یافته است و در سال 1348 دار فانی را وداع گفته است.71
اساتید او را پدرش سیّد عبدالرزّاق، پسر عمه‏اش میرزا اسداللّه‏ در نحو و تصریف، سیّد محمود حسینی کلیشادی اصفهانی (م 1324)، سیّد ابوالقاسم دهکردی (م 1353)، شیخ عبدالکریم گزی (م 1339)، منیرالدّین بروجردی اصفهانی (م 1342)، میرزا بدیع درب امامی (م 1318)، آخوند ملاّ محمّد کاشی (م 1333)، میر محمّد صادق خاتون‏آبادی (م 1348)، ملاّ حسین فشارکی (م 1353) و سیّد محمّد باقر درچه‏ای (م 1342) ذکر کرده‏اند.72 او به واسطه‏ی استفاده و اجازه‏اش از مرحوم دهکردی و بروجردی اصفهانی در زمره اصحاب سامراء محسوب می‏شود. حالات او نسبت به امام عصر علیه‏السلام بر هیچ‏کس پوشیده نیست و آثار منحصر به فرد او بی‏شک تحت تأثیر سیّد ابوالقاسم دهکردی بوده است. از وی چند اثر کم‏نظیر پیرامون امام عصر علیه‏السلام بر جای مانده است. به علاوه آن‏که در سایر آثارش به آن‏حضرت اشاره داشته است. ایشان نورالابصار فی فضیلة الانتظار، کنز الغنائم فی فوائد الدّعاء للقائم، وظیفة الأنام فی زمن غیبة الإمام و مکیال المکارم فی فوائد الدّعاء للقائم را پیرامون مهدویت می‏نگارد و در کتاب دیگر خودـ ابواب الجنّات فی آداب الجمعات‏ـ بخشی را به دعای بر ظهور حضرت اختصاص می‏دهد. فضای آثارش منحصر به فرد است. هم‏چون سایر اصحاب سامراء به تکلیف‏نگاری روی می‏آورد. و به ادعیه و زیارات مربوط به آن جناب توجّهی خاص مبذول می‏دارد.
فضایی که برای معنای انتظار و میزان واجب آن و هم‏چنین علامات و آثار درجه کامله آن به نحو اختصار در مقصد سوم و خاتمه نور الابصار می‏آورد، بسیار زیاد شبیه به سایر آثار مکتوب پیرامون امام زمان در میان اصحاب سامراء از جمله محدّث نوری و صدر الاسلام همدانی است. او در نورالابصار، انتظار را واجب و شرط قبول اعمال می‏شمرد. بدین ترتیب توجه و انتظار امام حیّ هادی بیش از یک موعودخواهی در میان ادیان تفسیر می‏شود. او در آثارش در تلاش است به تشریحی از باورداشت امامت‏ـ مهدویت دست یابد، تشریحی که هم‏چون فقهای شیعه از اثبات عقیده‏ی امامت آغاز می‏شود، امّا به تحلیل رفتاری ـ عقیدتی با امام حیّ دوران ختم می‏شود.

9ـ صدرالاسلام همدانی

میرزا علی‏اکبر فرزند میرزا شیرمحمّد صدرالاسلام همدانی در همدان متولد شد و در همان‏جا از دنیا رفت. او دوران علمی خود را در نجف را طی دو مرحله، یک‏بار به مدّت 6 سال و دیگری به مدّت 2 سال سپری کرده است. اساتید وی در نجف مرحومان محدّث نوری، سیّد محمّد مجتهد موسوی نجفی و میرزا حسین رازی تهرانی بودند.73
آن‏چه صدرالاسلام را در این تحقیق مورد توجّه قرار داده است، تألیف گران‏سنگ او با نام «تکالیف الأنام فی غیبة الإمام» است74که پیرامون تکالیف شیعیان در دوران غیبت امام عصر علیه‏السلام به رشته‏ی تحریر درآورده است. او تعابیر بلندی را پیرامون استاد خود محدّث نوری بیان می‏دارد که بر اساس آن‏ها بهره‏ی علمی و معنوی خود را وام‏دار از او می‏داند.
قریب شش سال در نجف اشرف، مجاور و محصّل بودم. خدمت اکثر اساتید عظام تلمّذ نموده، کسب فیوضات ظاهره و باطنه نمودم. از جمله خدمت عالم عامل، فاضل کامل، مولی المعظم و استاد الأعظم، اعلم العلماء العالمین و اکمل الفقهاء المجتهدین، العالم الرّبّانی و المحقّق الصمدانی، امین الإسلام و المسلمین و حجّة وصی [ رسول] رب العالمین اعنی شیخی و استادی و من إلیه فی جمیع العلوم استنادی، المبرء من کل درن و شین، ثالث الطبرسیین، الحاج میرزا حسین النوری الحائری ادام‏اللّه‏تعالی‏ظله‏العالی علی مفارق الادانی و الاعالی مشرّف شده، عوالم غریبی از آن وجود مقدس مشاهده نمودم که تحریری نیست.75
او این کتاب را در سال 1317 قمری و در زمان حیات محدّث نوری نگاشته است و به اقتباس فراوان خود از نجم ثاقب محدّث نوری در آن اشاره می‏کند.76
نکته‏ی بسیار حائز اهمیّت این کتاب آن است که او در این کتاب، در حقیقت
یک الگوی جدید در آداب سیر و سلوک شرعی، امّا با نگاهی به باورداشت امامت ـ مهدویت ارائه می‏کند.
او پس از بیان تکلیف معرفت امام علیه‏السلام و نایبان خاص و عام ایشان در تکلیف سوم به طرح مسأله‏ی مراقبت می‏پردازد و این اصل مهم در آداب سلوک را به صورت مراقبه در محضر امام علیه‏السلام تعریف می‏کند.
بدان‏که یکی از تکالیف مقرره مشکله تو در غیبت امام عصر عجّل‏اللّه‏فرجه که مشکل‏ترین تکالیف است، حالت مراقبه است با خدای خود جلّ‏جلاله. و کیفیت آن در ریاضات شرعیه، مدوّن و مضبوط. و حقیر در کتاب خرابات بسط عظیمی داده‏ام. و نظیر آن مراقبه با امام عصر ارواحنافداه است و این حالت مراقبه را معنی آن است که در تمام حرکات و سکنات و افعال و اعمال و اقوال خود، مراقب امام خود عجّل‏اللّه‏فرجه باشی و به طور یقین بدانی که امام تو علیه‏السلام همه جا با تو همراه است، آنی و دقیقه‏ای از تو جدایی و انفکاک و غفلت ندارد.... .77
وی با این نظام خود، در حقیقت به جای مرشد و رفیق و... امام حیّ هادی را جایگزین می‏کند و رفتار و آداب مراقبه و هم‏چنین اذکار و اوراد و توجّهات را براساس توجّه به ساحت قدس مهدوی تنظیم می‏کند. تفسیر و تحلیل این اثر زیبا و جالب مرحوم صدرالإسلام می‏تواند نکات فراوانی در پی داشته باشد که به فرصتی دیگر واگذار می‏شود. مطلب مورد توجّه در این مقال، آن است که در حقیقت با این حرکت صدرالإسلام، یک خانه‏ی دیگر از جدول فکری مکتب سامراء تبیین و طرّاحی شده است و باورداشت امامت‏ـ مهدویت با تبینی دیگر در این اندیشه مطرح می‏شود. تبیینی که علاوه بر بیان نظام سلوک شرعی، امام معصوم همان ولیّ هدایت‏کننده‏ی زنده‏ای است که اعمال در منظر او انجام می‏شود و بر اساس خواست و محبّت او تنظیم می‏گردند، هدایت او به مأموم می‏رسد و با این هدایت، مأموم از داشتن رفیق و مرشد بی‏نیاز می‏شود و به جای آن، به دستورات و آداب شرع متوجّه می‏گردد و با محوریّت قبول امامت و انتظار امام زمان علیه‏السلام به تهذیب نفس و بندگی همّت می‏گمارد.
جالب آن‏که او در تکلیف 60ـ به عنوان آخرین مطلبی که در کتابش مطرح می‏کندـ مخالفت خود را با طریق صوفیه و ادّعاهای ایشان اعلام می‏دارد و آن‏ها را خاموش‏کنندگان نور الهی می‏داند. صدرالإسلام به برخی عبارات محی‏الدّین عربی، ابوالحسن خرقانی، عبدالقادر گیلانی و برخی دیگر از مشایخ صوفیه اشاره می‏کند و در حقیقت، اساس نظام سیر و سلوک را بر خلاف سنّت مشهورـ که به سوی ضلالت و اطفاء نور خدا و مقابله با ائمّه‏ی دین علیهم‏السلام بنا نهاده شده است‏ـ بر مبنای امام معصوم حیّ هادی بنا می‏نهد.78

10ـ میرزا مهدی اصفهانی

میرزا محمّد مهدی غروی اصفهانی بنیان‏گذار مکتب معارف خراسان است که در سال 1303 قمری در اصفهان ولادت یافت و در سال 1315 قمری به سفارش مرحوم ارباب به کربلا نزد سیّد اسماعیل صدر مهاجرت کرد و تحت تربیت او رار گرفت. مدّت اقامت او در نزد سیّد اسماعیل صدر مشخّص نیست، امّا به نقل شاگردانش در نزد او غیر از تحصیل علوم رایج، تربیت معنوی نیز یافت و قدرت تجرید را کسب کرد.
هیچ بعید نیست که او در این ایّام به واسطه‏ی سیّد اسماعیل صدر در حلقه‏ی آخوند سلطان‏آبادی نیز درآمده باشد. او سپس به سفارش مرحوم صدر به نجف مهاجرت کرد و در درس میرزای نائینی وارد گشت و مبانی آخوند خراسانی رانیز فرا گرفت. او در همین حال در حلقه‏ی شاگردان ملاّ حسینقلی همدانی نیز وارد می‏شود و با سیّد احمد کربلایی و شیخ محمّد بهاری، سیّد علی قاضی و دیگران رفاقت می‏کند و در نزد ایشان نیز به درجه‏ی دریافت تصدیق‏نامه نیل به معارف و وصول به مقام معرفة النفس می‏رسد. امّا در همان اوان حضورش در نجف‏ـ که در حقیقت به هنگام مصاحبت با حلقه‏ی شاگردان ملاّحسینقلی همدانی بوده است‏ـ
دچار دو معضل فکری می‏شود که خود آن‏ها را در موضوع معرفت‏ـ که برای حل آن به کتب عرفا و فلاسفه مراجعه می‏کندـ و احتیاج به رفیق و هادی و قطب و.... با وجود امام عصر علیه‏السلام به عنوان هادی بیان می‏کند. سپس به امام زمان علیه‏السلام متوسّل می‏شود و به واسطه‏ی ایشان هدایت می‏گردد. این توسّل، سبب تحوّل فکری او می‏شود که منجر به پایه‏گذاری مکتب معارف خراسان می‏گردد.79
نکته مهم پیرامون میرزای اصفهانی در موضوع این مقال، آن است که او نیز یک خانه‏ی دیگر از جدول مکتب سامراء را کامل می‏کند. باورداشت امامت ـ مهدویت او که همانند اسلاف خود از ریشه‏های مشترکی بهره‏مند است، او را به اشکال مشابهی پیرامون مشرب عرفان و فلسفه در عقاید و سلوک می‏کشاند و همانند سیّد عبدالغفار مازندرانی که در روح مجرّد بیان او مطرح شده است80و یا همانند صدرالإسلام همدانی در تکالیف الأنام احتیاج رفیق و مرشد با وجود امام حیّ هادی را فکری ناصحیح می‏داند81 و عرفان و فلسفه را راه‏گشای معرفت نمی‏بیند .82 او آن‏چنان‏که میان آخوند ملاّفتحعلی و آخوند ملاّ حسینقلی نیز اختلاف در تفکّر و مشرب پدیدار می‏شود، میان خود و شاگردان ملاّ حسینقلی نیز اختلاف در تفکّر و مشرب می‏بیند. سپس در صدد برمی‏آید بر اساس هدایت ولیّ وقت خود و بر مبنای کلمات ائمّه‏ی دین علیهم‏السلام و نه کلمات غیر ایشان، به تبویب نظام معرفتی دست زند که ثمره‏ی آن مکتب معارف خراسان است. نکته‏ی بسیار جالب آن است که او نیز همانند سلف خود همّت اصلی خود را در هنگام تربیت طلاّب به توجّه به امام عصر علیه‏السلام قرار می‏دهد و بدون استثناء شاگردان او توجّه او را به ساحت قدس مهدوی در کسب علم و معرفت و تربیت نفس یادآور می‏شوند. او همانند صدرالإسلام توسّل و مراقبه با امام عصر علیه‏السلام را رکن مهمّی در سلوک و تربیت می‏داند و یکی از شاگردانش ـ شیخ مجتبی قزوینی‏ـ در دستور سلوک خود جایگاه ویژه‏ای برای باورداشت امامت‏ـ مهدویت قائل می‏شود.83جالب آن‏که به هنگام تشویق یکی از شاگردانش به اسکان در تبریز در نامه‏اش همّت خود را به توجّه او به امام عصر علیه‏السلام مصروف می‏دارد و وظیفه‏ی او را توجّه دادن مردم به امامشان:
به عرض شریف می‏رساند امید از الطاف خاصّه‏ی حضرت ربّ‏العزّة جلّت عظمته و بالخصوص عنایات خاص که نسبت به آن جناب داشته، همیشه اوقات مؤیّد به روح القدس و مستغرق در دعوت ایتام آل محمّد علیهم‏السلام به سوی ولی عصر ارواح‏العالمین‏له‏الفداء و تذکّر آن‏ها به آن وجود مقدّس و عنایات خاصّه او به شیعه‏ی خود و سوق آن‏ها به توسّل به آن‏حضرت و توجّه به حضرت ربّ‏العزّة به وجاهت آن‏حضرت و آباء کرام او علیهم‏السلام که حقیقتا اوّلین وظیفه‏ی عالم و خادم اهل بیت، باز کردن در خانه‏ی آن‏ها به سوی شیعه و سوق آن‏ها به آن حضرت [ است.] تا ایتام اهل بیت در ظلمات فراموشی از آن حضرت، حیران به در خانه‏ی هر بی‏سروپایی نروند، و هر ناپاکی [ را] ملاذ و ملجأ و شیخ و رکن و قطب و مرشد خود ندانند، چنان‏چه مذاکره شد... اوصیک یا اخی ثمّ اوصیک بدعوة النّاس و توجیه قلوبهم و السنتهم إلی امام زمانهم و ملاذهم صلوات‏اللّه‏علیه. در منابر إن‏شاءاللّه‏ اغلب از روایات و نصوصات راجعه به امام زمان و حکایات راجعه به آن‏حضرت و آن‏چه به وجهی از وجوه، اثبات امامت و یاد آن‏حضرت باشد و راجع به شؤون و مقامات و عظمت آن‏حضرت و آباء کرام او علیهم‏السلام که بهترین بابی است از برای نجات از جمیع فتن و بلیّات و شداید دنیا و آخرت... .84
او همانند صدرالإسلام بنیان علوم و معارف غیر اهل بیت و ترویج آن‏ها را برای بی‏توجّه کردن آن‏ها از ائمّه‏ی دین و تخفیف ایشان در اذهان مردم می‏داند.85نگاه او نیز به باورداشت امامت‏ـ مهدویت، در راستای نظام فکری مکتب سامراء در همین زمینه است و اگر میرزای شیرازی آغازگر توجّهی خاص بود، او نیز آغازگر توجّهی خاص در جهتی دیگر بود، چنان که محدّث نوری، صدرالإسلام همدانی و شیخ محمّد باقر بیرجندی نیز آغازگران توجّهی دیگر در جهتی دیگر بودند.

تحلیل محتوایی

از مقایسه‏ی اقوال و آرای اصحاب مکتب سامراء در باورداشت امامت ـ مهدویت از میان آثار مکتوبشان، می‏توان به تبیینی متفاوت و مشابه از این اعتقاد در این جمع پی برد. تبیینی که در بسیاری از نقاط حسّاس و کلیدی خود به بیانات سیّدابن‏طاووس‏ـ آن بزرگ راه یافته ساحت قدس مهدوی‏ـ نزدیک می‏شود و پیوسته از کلام او استمداد جسته می‏شود.
توجّه به امام عصر علیه‏السلام در آثار اصحاب سامراء توجّهی است که این بار در کنار نقل حدیث پیرامون آن حضرت بر مبنای مسلک فقهای شیعه، تبیین حقیقت مهدویت در پرتو اندیشه‏ی امامت، خالی نبودن زمین از حجّت، وجود حجج دوازده‏گانه الهی که منصوبان از جانب پروردگار و نامبرده‏شدگان از جانب رسولش در احادیث متواترند و وقوع غیبت‏های دوگانه در تاریخ حیات آن امام همام را گوشزد می‏کند؛ به چند مسأله‏ی اساسی و حسّاس دیگر نیز توجّه می‏دهد.
مسأله‏ی انتظار فرج و تبیین آن و تکالیف شیعه در دوران غیبت با تفاصیل آن و توجّه‏دادن به سوی ایشان از دریچه‏ی بازخوانی تشرّفات و جایگاه اضطرار در رهایی و رهیابی و کسب علم و معرفت از آن جناب و دعوت عوام و خواص به یاد حضرتشان از جمله آن مسائل‏اند. در این میان، به سه نکته اشاره می‏شود:

1ـ ترویج نام امام عصر

الف) محدّث نوری:

او ابتدای نجم‏ثاقب پس از بیان نام خود می‏گوید:
.....حسب سلامتی فطرت و پاکی طینت در فکر تحصیل زادی برای معاد و وسیله‏ی فوزی در مقام مرصاد برآمد، چنان دید که وسیله‏ای بهتر از چنگ‏زدن به دامان خلیفة‏الرّحمان و امام الانس و الجان و خدمتی به آن ولیّ علی القدر عظیم‏الشأن نیست... (لذا آغاز به نگارش می‏کند.)86
 

ب) صدرالإسلام همدانی

صدرالإسلام همدانی در تکلیف 56 کتاب تکالیف الأنام فی غیبة الإمام از جمله تکالیفی که برای دوران غیبت ذکر می‏کند، مطالعه‏ی آثاری پیرامون امام عصر علیه‏السلام است و شیوه‏ی آن‏ها را غیر از اُنس دائمی خواننده با این آثار، در مذاکره‏ی آن‏ها با دیگران و بلند خواندن آن در جمع خانوادگی می‏داند. او آثاری در فارسی و عربی را برای این منظور معرّفی می‏کند و آثار استادش، محدّث نوری را دارای ویژگی خاص در گردآوری احادیث برمی‏شمرد. جالب آن‏که او از این حدّ نیز فراتر می‏رود و پیشنهاد می‏کند که به جای آموزش کتبی هم‏چون بوستان و گلستان و.... در مکتب‏خانه‏ها، به کودکان این آثار را بیاموزند. وی ثمره‏ی این نحوه از توجّه به امام زمان علیه‏السلام را زیادت بصیرت و تهیّج محبّت و رسوخ خلوص و تولاّ ظاهره و باطنه می‏داند.

ج) سیّد محمّد تقی اصفهانی

ایشان در جلد دوم مکیال المکارم، تکلیف 48 را به دعوت مردم به آن حضرت اختصاص می‏دهد و در آن ترویج نام امام علیه‏السلام را از باب امر به معروف، از مهم‏ترین طاعات و واجب‏ترین عبادات ذکر می‏کند. سپس بنا بر سیره‏اش در تمام کتاب، به ذکر روایات و آیات مربوطه و شرح و بررسی آن‏ها می‏پردازد. او در ادامه مراتب دعوت را بر اساس مراتب دعوت‏شوندگان بر سه گونه تقسیم می‏کند که بسته به حالات دعوت‏شوندگان، انجام برخی یا همه را برای افراد ضروری می‏شمارد. او آن‏ها را حکمت، موعظه نیکو و مناظره می‏خواند. حکمت را در عنوان جامعش علم و عمل معنی می‏کند. حکمت عملی را آشنایی افراد با معرفت حضرت و وسایل آن و بیان صفات، ویژگی‏ها، فضایل و نشانه‏های آن‏حضرت و بیان وظایف مردم نسبت به ایشان و آن‏چه مایه‏ی تقرّب مردم به آن‏حضرت است، تعریف می‏کند. حکمت عملی را نیز مواظبت و مراقبت دعوت‏کننده در آن‏چه وظیفه‏ی اوست در هر مرتبه از مراتب یادشده و اهتمام معرفت او برمی‏انگیزد، تفسیر می‏کند. موعظه‏ی نیکو را تنذیر و تبشیر نسبت به شناخت و رعایت حقوق ایشان و یا سرپیچی از آن می‏خواند و در آخر، مناظره بر بهترین وجه را نیز به وسیله‏ی قرآن می‏داند.

د) میرزا مهدی اصفهانی

میرزا مهدی اصفهانی نه تنها اوّلین وظیفه‏ی عالم و خادم اهل بیت را توجّه دادن مردم به امام خود می‏داند که استغراق در این امر را طلب می‏کند. او تذکّر مردم به توسّل به آن وجود مقدّس و عنایات خاصّه‏ی ایشان بر شیعه‏ی خود و سوق مردم به توسّل به ایشان و توجّه به خدا به واسطه‏ی ایشان را وظیفه‏ی خادم اهل بیت می‏داند و آن را به وسیله‏ی ذکر روایات و نصوص مربوط به ایشان، حکایات در این‏باره و آن‏چه به وسیله‏ی آن اثبات امامت و عظمت ایشان باشد، میسور می‏دانند و همانند محدّث نوری این باب را بهترین باب برای نجات از جمیع فتن و شداید دنیا و آخرت می‏دانند.
بر این اساس اوّلین گام در برپایی جریانی جدید در مکتب سامراء پیرامون امام عصر سلام‏اللّه‏علیه در جهت‏گیری اجتماعی آن در حال تبویب و شکل‏گیری است. ترویج نام و یاد امام زمان عجلّ‏اللّه‏فرجه تنها وظیفه‏ی علما نیست، بلکه نه تنها به عنوان تکلیفی مجزّا در مسیر تکالیف دینی متدیّنین محسوب می‏شود که همگان موظّف به برگزاری آن هستند. و نه تنها یک تکلیف است که بهترین وسیله برای دست‏یابی به کمال است و نه تنها تحصیل کمال که دفع مکاره نیز به واسطه‏ی آن صورت می‏گیرد. این وظیفه، محدود به حیطه‏ای خاص و شکلی خاص نمی‏شود. آن‏چه ضروری است توجّه‏دادن در همه‏ی عرصه‏های زندگی به امامشان و توجّه‏یافتن آن‏ها به آن جناب مقدّس است. توجه یافتنی که به تعبیر میرزای اصفهانی، افراد را از توجّه به هر که غیر اوست مستغنی بگرداند. توجّهی که بر مبنای تبیین سیّد اصفهانی در مکیال، بر محور حکمت است و به قول صدرالإسلام، توجّهی علمی بر اساس کتب روایی و شرح و بسط روات حدیث است. این مسیر، افراد را از فروغلتیدن افراد به دامان شور بی‏شعور باز می‏دارد، عقلانیّت پرورش یافته در تربیت دنیوی را یگانه راه سعادت می‏شمرد، اقوال سست و اهوای کژ را از آن‏ها دور می‏دارد و بنیان تربیت را از اوان خردسالی بر محور امام‏باوری و امام‏یاوری می‏گذارد.
امام در باورداشت امامت ـ مهدویت با تکلیف ترویج نام و یاد حضرتش به عنوان محور همه تکالیف شناخته می‏شود. زنده‏ترین عنصر اجتماعی و فرهنگی در این دیدگاه، امام معصوم حیّ هادی است.

2ـ تکلیف‏داری در برابر امام

نکته‏ی بسیار حائز اهمیّت در جریان مکتب سامراء، توجّه‏دادن افراد به مکلّف‏بودنشان در برابر امام زمانشان است. به سخن دیگر توجّه به این موضوع در میان مأمومین که امام نه صرفا طریقی برای تحصیل بندگی که موضوعی برای تحقّق آن است. مَثل او مَثل کعبه است که باید به سوی او رفت و پیرامون او وظایفی گزارد. باید نسبت به او خدمت کرد و صحنه‏ی زندگی در نقطه نقطه‏اش در پیوند علمی و عملی با اوست. اگر بیانی از «ازمنه» متعلّقه به آن‏حضرت می‏شود، برای آن است که عبد، همواره در خاطر داشته باشد که «لولا الحجّة لساخت الأرض بأهلها» و هیچ مکانی نیست که خالی از پیوند با حجّت باشد. اگر سخن از تکلیف می‏رود، از آن جهت است که عبد در یاد داشته باشد او تنها در پیوند دعایی و نیایشی با امامش نیست. چرا که شریعت ختمیه، عبودیّت عبد را در پیوند عملی با تمام صحنه‏های زندگی قرار داده است و امام میزان آن اعمال است. اگر معاملات خارج از حیطه‏ی عبودیت و سیطره‏ی ولایت الاهیه نیست، پس هرگز خارج از مولویّت امام و ولایتش نیز نخواهد بود و حتما جایگاهی برای توجّه به امام در آن عرصه وجود دارد. امّا مهم‏ترین نکته در آن، بستن باب تأویل و گشودن باب فقاهت (اجتهاد روشمند شیعی) در روایات در کشف آن‏ها است. چرا که اگر عبودیّت را خدا معنا می‏کند؛ پس تکالیف پیرامون امام را نیز می‏بایست او معیّن کند.

الف) محدّث نوری

محدّث نوری در کتاب شریف نجم ثاقب، کلاً باب دهم اثرش را به «ذکر شمه‏ای از تکالیف عباد بالنسبة به آن‏جناب و آداب و رسوم بندگی و عبودیّت خلق بالنسبه به ایّام غیبت....» قرار داده است. او در این باب، هشت مورد را ذکر می‏کند که انتخاب موارد آن و محتوایشان محتاج بحثی مجزّا است. با نظری ساده در آن‏ها،
روایی بودن آن‏ها و جایگاه کلیدی آن‏ها در تبیین سایر تکالیف، هویدا است.

ب) صدرالإسلام همدانی

شاگرد محدّث نوری گامی به جلو برمی‏دارد. او کتابش را یک‏سره به موضوع تکالیف دوران غیبت اختصاص می‏دهد. علم را با عمل می‏آمیزد و معرفت را با تکلیف دوران غیبت اختصاص می‏دهد. او جمعا 60 تکلیف را احصاء می‏کند. وی در حقیقت کلام استادش را بسط می‏دهد. امّا نکته‏ی حائز اهمیّت در کتاب اوـ علاوه بر فتح باب سلوک و هم‏زیستی با امام غایب در پی طرح تکلیف مراقبه با امام عصر علیه‏السلام و راز دل گفتن به او و عریضه‏نگاری و...ـ طرح رفتارهای اجتماعی و در نهایت، طرد اندیشه و عمل صوفیانه در پیوند معنوی با ساحت قدس مهدوی است.
او شیعه را به حضور در مجالسی که امید حضور امامشان می‏رودـ هم‏چون تششیع جنائز و یا مشاهد مشرّفه و....ـ ترغیب می‏کند و از آن‏ها می‏خواهد که سیره‏ی زندگی دنیا را بر سیره‏ی زندگی ائمّه بنیان نهند، چشم بر دنیا ببندند و فریب صوف‏پوشان را نیز نخورند.

ج) سیّد محمّدتقی اصفهانی

سیّد اصفهانی اگرچه اثر مشهورش یعنی مکیال‏المکارم در بررسی فوائد دعا کردن بر امام زمان است، امّا هم این اثر و هم رساله‏ی نور الأبصار فی فضیلة الإنتظار را بهانه‏ی بیان علامات و آثار درجه‏ی کامله‏ی انتظار به نحو اختصار، مزیّن به بحث پیرامون تکالیف شیعیان در برابر امامشان می‏کند. اثر او در حقیقت تکمله‏ای مشروح است بر بنیان محدّث نوری و صدرالإسلام همدانی. او در بخش هشتم‏ـ که در جلد دوم مکیال المکارم آمده است‏ـ هشتاد تکلیف را برای بندگان نسبت به آن حضرت برمی‏شمرد.
تلاش او در این اثر، تبیین روایی مطالب است. می‏کوشد به سیره‏ی فقها، روایات را ذکر و در مقام جمع آن‏ها برآید و تعارضات را پاسخ گوید، آن‏چنان‏که حتّی گاهی در میان اثرش به مباحث فقهی نیز می‏پردازد. او بیان مختصر صدرالإسلام در رفتار اجتماعی شیعه و حضورش در صحنه‏ی جامعه را با تکالیف متعدّدی تشریح می‏کند.

3ـ راه‏یابی به امام

از مهم‏ترین ارکان فکری این جریان در باورداشت امامت‏ـ مهدویت که معناکننده‏ی غیبت می‏باشد، مسأله‏ی امکان بهره‏مندی و راه‏یابی به امام است. متأسّفانه به مصداق مثل مشهور «از دل برود هر آن‏چه از دیده رود»، از آثار بسیار سریع و شاید شایع غیبت هر امری، از یاد و دل رفتن آن است. دیده نشدن چیزی عموم افراد را به فراموشی از او و یا حتّی انکار او می‏رساند. این قانون در مورد واقعیّات زنده اجتماعی امّا پنهان جاری است. امام عصر علیه‏السلام نیز از این قاعده مستثنی نیستند. این مسأله زمانی تشدید می‏شود که غیبت حضرتش عملاً در نگاه بسیاری افراد، منجر به محو او از صحنه‏ی واقعیات دین و دنیای افراد شده است. مؤمنان به بهره‏مندی از راویان حدیث بسنده کرده‏اند و کسب رضای او و تمهید شرایط ظهورش در معادلات حیات اجتماعی را از نظرشان دور ساخته‏اند. شاید بهترین نوشتار در تبیین این مطالب، کلماتی باشد که جناب سیّدابن‏طاووس در کتاب کشف المحجة در سفارش به فرزندش فرموده است. از جمله گام‏های بسیار مهمّی که مکتب سامراء در عرصه‏های مختلف برداشته است، ایجاد این توجّه در نگاه شیعیان است.
میرزای شیرازی نخستین گام اساسی اجتماعی را برمی‏دارد. سامراء را با حضورش به عنوان مرکز تشّیّع تعریف می‏کند و به عمران و آبادانی آن‏جا همّت می‏گمارد. فتوای مشهورش در تحریم تنباکو را پس از توسّل به آن وجود مبارک در سرداب مقدّس و از آن ناحیه صادر می‏کند. صورت فتوای خود را توجّهی دوباره به امام غایب قرا رمی دهد و با این بیان به آن‏ها می‏گوید که یک حرکت سیاسی‏ـ اقتصادی می‏بایست در راستای تأمین رضایت آن حضرت باشد. همین امر سبب می‏شود که در جریان مشروطه، شیخ فضل‏اللّه‏، خطر اصلی را محو توجّه مردم از امام عصر علیه‏السلام و کسب رضای او می‏خواند. (نکته‏ی بسیار حائز اهمیّت در جریان مشروطه، تفاوت دو روی‏کرد علمای شیعه به مسأله بوده است. در یک طرف عدّه‏ای شرایط منتجّه از داستان مشروطیّت، دغدغه‏های آنان را تشکیل می‏داده است و در طرف دیگر، دست‏یابی به مکانیزمی شرعی در برپایی حکومت، اساسا موضوع پرسش و نگرانی‏ها برخلاف تفسیر عدّه‏ای متفاوت بوده است.)
در هر صورت، حرکت میرزای شیرازی جرقّه‏ی توجّه اجتماعی به امام‏زمان علیه‏السلام را زد و باعث توجّهات اجتماعی و فرهنگی بعدی علمای شیعه به سامراء و امام زمان عجلّ‏اللّه‏تعالی‏فرجه شد. سامرا به دست علما رو به آبادانی حرکت می‏کند و سیاست‏مداران مشق سیاست در پرتو امام عصر را از میرزای شیرازی و خلفش شیخ فضل‏اللّه‏ دیده‏اند. امّا داستان فرهنگ داستانی دیگر است.

الف) محدّث نوری

محدّث نوری نجم ثاقب را می‏نگارد تا اندیشه‏ی امام غایب به اندیشه‏ی امام حیّ غایب نقل مکان کند. اثرش پیرامون تشرّف یافتگان است. با نقل تشرّف یافتگان حیات امام را اثبات می‏کند. حیاتی که افراد مضطرّ آن را می‏یابند. بیچارگی در بیابان، واماندگی در شفای بیماری و یا استیصال در طلب علم، مثبت حیات امام می‏شود، امّا بدون ادّعای مشاهده. راه در اراده نیست، در نفی خود اوست. اگر امام ولیّ مطلق است، پس مأموم عبد مطلق است. اگر ولایت، دارایی است، مأمومیت نداری است: نداشتن هیچ چیز جز توجّه به امام.
«بعون اللّه‏ تعالی، از جهت صدق و وثاقت در نقل همه‏ی معتمدین و بسیاری از آن‏ها صاحبان مقامات عالیه و کرامات باهره‏اند. و چون خود آن اشخاص با آن‏که ملاقات نمودند آن‏ها را در حیات، و استعلام و استخبار از حالات ایشان می‏شود، اگر العیاذباللّه‏ کسی را در سویدای خاطر ریبه و شکی باشد به واسطه‏ی مجالست بی‏دردان بی‏خیران از دین و مذهب، حسب تکلیف بر او لازم است که در مقام تفحّص و تجسّس برآید که به عون خداوندی به اندک دقّتی بر او واضح و روشن شود وجود آن ذات مقدّس مانند آفتاب در زیر سحاب، و داند و بیند که بر حال او و سایر رعایا دانا و آگاه و درماندگان را آن‏جا که مصلحت داند، فریاد رسد و از مهالک و مضائق نجات دهد. هرچه خواهد در زیر دست مبارک و قدرت الهیّه‏ی او و در خزینه‏ی امرش مهیّا است و آن‏چه نمی‏رسد، از بی‏قابلیّتی و مجانبت و اعراض ماست که از خوان نعم گوناگون الهیّه که از برای بندگانش گسترده، دست کشیده‏ایم و چون سگان گرسنه دریوزه‏کنان برای لقمه‏ی نانی در خانه‏ی دشمنان می‏دویم.(1)
آن‏چه مخفی و مستور است بر انام، مکان و مستقر آن جناب است. پس راهی نیست به سوی آن از برای احدی و نمی‏رسد به آن‏جا بشری و نمی‏داند آن را کسی حتّی خاصّان و موالیان و فرزندان آن جناب. پس منافات ندارد ملاقات و مشاهده‏ی آن جناب در اماکن و مقامات که ذکر شد پاره‏ای از آن‏ها و ظهور آن‏حضرت در نزد مضطرّ مستغیث ملتجی شده به آن جناب، منقطع شده از همه‏ی اسباب و واله در وادی شبهات و حیران در مهالک فلوات، چنان که خواهد آمد که اجابت ملهوف و اغاثه مضطر، یکی از مناصب آن حضرت است.87
ویحک یا نفس إن کنت قد حرمت من النظرة إلی تلک الطلعة الرّشیدة و الغرّة الحمیدة، و منعت عن الإقتباس من أنوار علومه إلاهیة و حکمته المحمّدیّة بمراء من النّاس و مسمع منهم و محضر من الخلق و مشهد لهم، لمصالح و حکم تدور علیها نظام العالم، لکن ابواب الوصول إلیه مفتوحة و مناهل الظماء لدیه مترعة، دخلها قوم لم یسلکوا غیر طریقتهم و شرب منها زمرة لم یشربوا من غیر آنیتهم، فأرجعی البصر کرّتین تراهم بین النّاس مختفین. و قد أشرنا إلی بعضهم فی مطاوی هذا الکتاب و لعلّ اللّه‏ یوفّقنا لاستقصاء جماعة منهم فی رسالة منفردة تحنّ الیها قلوب اولی الألباب. فلو شابهتهم فی الأعمال و الأقوال و صرت کأحدهم فِی الأفعال و الأحوال، کنت معهم عند تقسیم هذا النوال. لکنّک تدثّرت بجلباب اعدائه و انخت راحلتک بغیر فنائه، تصبحین و تمسین و لا یجری ذکره علی قلبک و لسانک، و تبتغین مرضات ربّ العالمین و فضله و لا تقدّمه فی امامک، فاتّخذته ورائک ظهریّا. فکأ نّه صار نسیا منسیا، فصرت محرومة من خصایص لطفه و نفحات رحمته. فابک طویلاً فقط. عظم المصاب و طال العذاب، و إلی اللّه‏ المشتکی من اتّصال الغفلة و سوء المآب.88

ب) صدرالإسلام همدانی

بار دیگر صدرالإسلام در صدد تشریح و بسط کلام استاد برمی‏آید. تکلیف 52 را عنوان «عقیده به امکان راه جستن و ارتباط حضرت مهدی» می‏گذارد و تکلیف 53 را به شیوه‏ی آن اختصاص می‏دهد. بار دیگر در اندیشه‏ی مکتب سامراء امام، از غیبت در اندیشه و هدایت به غیبت در چشم نقل مکان می‏کند. راه به سوی او باز است. امّا راه منحصر در طریق مأثور است. راهی که در آن خردیّت انسان می‏گردد و به شیوه‏های تعلیم‏داده شده، به سوی امام توجّه و توسّل می‏شود.

ج) سیّد محمّد تقی اصفهانی

سیّد اصفهانی کلام را در جهت دیگری از این موضوع بسط می‏دهد. او در جهت بازگشایی جنبه مأمومیت مسأله می‏کوشد. در تکلیف 34 تحت عنوان «تجدید بیعت با آن حضرت عجّل‏اللّه‏فرجه بعد از فرایض، همه روزه و هر جمعه» بحث بیعت با امام حیّ را پیش می‏کشد و چند تکلیف را به بحث خدمت کردن و یاری نمودن آن حضرت اختصاص می‏دهد. پیوسته در یادش بودن را تکلیفی دیگر می‏شمارد و تقدّم خواسته‏ی او را بر خواسته‏ی خود را تکلیفی دیگر.
بدین ترتیب اندیشه‏ی امامت‏ـ مهدویّت بار دیگر در مکتب سامراء تبیین می‏گردد. امام تفسیر «لکلّ قوم هاد» است. هدایتی که باب آن با غیبت بسته نشده است. تکلیف داری در برابر هدایت، یعنی حرکت عبد به شکل و شیوه‏ی مأثور به سوی امام. علم نوری است که خداوند در قلب آن‏کس که بخواهد می‏اندازد و خدا است آن هادی که اگر بخواهد هدایت می‏کند و اگر نخواهد نمی‏کند. امام معصوم نیز، معدن علم، دلیل ارادت او، خلیفة اللّه‏ و لکلّ قوم هاد است. پس غیبت هیچ تأثیری در تفسیر امامت نخواهد گذاشت، چه پیش از این نیزـ در برخی جهات‏ـ همانند دوران غیبت بوده است.

نویسنده : مفید، حسین

• 1. هدیة الرازی إلی الإمام المجدد الشرازی، شیخ آقا بزرگ تهرانی / 19.
• 2. همان.
• 3. اندیشه‏ی سبز. زندگی سرخ، علی ابوالحسنی (منذر) / 55.
• 4. هدیة‏الرازی / 43ـ 44.
• 5. هدیة‏الرازی / 15ـ 22.
• 6. همان: 19.
• 7. اندیشه سبز/ 55؛ هدیة‏الرازی / 15ـ 22.
• 8. هدیة‏الرازی / 36ـ 38.
• 9. همان / 43ـ 44.
• 10. هدیة‏الرّازی / 19ـ تکمله امل الأمل.
• 11. اسرة المجدد الشیرازی، سیّد نورالدّین شاهرودی/ 38.
• 12. سده تحریم تنباکو، رسول جعفریان و موسی نجفی، مقاله هفتم: ابعاد شخصیت میرزای شیرازی / 155.
• 13. اندیشه‏ی سبز، زندگی سرخ، علی ابوالحسنی / 58.
• 14. تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان، سید مصلح‏الدّین مهدوی / 353ـ 355.
• 15. برای این مطلب رجوع کنید به کتاب‏نامه حضرت مهدی، علی‏اکبر مهدی‏پور.
• 16. نجم ثاقب، میرزا حسین نوری طبرسی / 3ـ 4.
• 17. تقریظ میرزای شیرازی در صدر تمام نسخه‏های رایج نجم ثاقب، و تقریظ میرزا ابوالفضل تهرانی در صدر نسخه‏ی خطی نجم ثاقب (موجود در کتاب‏خانه‏ی آستان قدس رضوی) آمده است.
• 18. صحیفه مهدویه، شیخ فضل‏اللّه‏ نوری.
• 19. تکالیف الأنام فی غیبة الإمام علیه‏السلام ، صدرالإسلام همدانی.
• 20. دارالسّلام، شیخ محمود میثمی عراقی.
• 21. هر دو اثر تألیف محدّث نوری.
• 22. تاریخ دخانیه، شیخ حسن کربلایی اصفهانی، با مقدّمه رسول جعفریان / 9؛ هدیة الرازی / 94.
• 23. تاریخ دخانیه / 14؛ بغیة الرّاغبین 2 / 67.
• 24. تحریم تنباکو، ابراهیم تیموری.
• 25. تحریم تنباکو، ابراهیم تیموری.
• 26. تاریخ دخانیه / 24.
• 27. آیة‏اللّه‏ سیّد محمّد فشارکی، از خواصّ ملازمان مرحوم میرزای شیرازی، که سال‏ها پس از رحلت ایشان، با تدریس خود، حوزه‏ی سامرا را آباد نگاه داشت.
• 28. سر دلبران، مرتضی حائری یزدی / 99ـ 101.
• 29. تاریخ حکما و عرفا، صدوقی سها / 141ـ 148.
• 30. دارالسلام 2 / 267.
• 31. اعیان الشیعه / 42ـ 259.
• 32. چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار) / 201.
• 33. حکیم بیدآبادی، سیّد عباس قائم مقامی، کیهان اندیشه، شماره 11، ص 6ـ 45.
• 34. تاریخ حکما و عرفای متأخّر / 239.
• 35. همان/ 2ـ 141.
• 36. کبریت احمر / 504، شرح حال مرحوم بیرجندی.
• 37. اعیان‏الشیعه 8 / 392.
• 38. کلمة طیبه، حاجی نوری / 7ـ 126. برای مطالب بیشتر، رجوع کنید به فوائد الرّضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریة، شیخ عبّاس قمی / 5ـ 343 به نقل از دارالسّلام و کلمة طیبه؛ دارالسّلام عراقی / 311؛ دارالسّلام فیما یتعلق بالرؤیا و المنام 2 / 266.
• 39. تاریخ دخانیة / 23؛ بغیة الرّاغبین 2 / 67.
• 40. جنگ بیاض، کتاب‏خانه‏ی مجلس، شماره 9377، صص 2، 3، 13.
• 41. در سال 1313 پس از وفات میرزای شیرازی ملاّفتحعلی سلطان‏آبادی به همراه برخی از اینان به کربلا مهاجرت می‏کنند اگرچه برخی از ایشان بعدها به سوی نجف رهسپار می‏گردند. بغیة‏الرّاغبین 1 / 190 به بعد.
• 42. بغیة‏الرّاغبین 1 / 190 به بعد.
• 43. جمع پریشان / 533 نامه‏ی 7.
• 44. مکتب تفکیک / 213، نیز بنگرید: شرح حال مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، که به قلم شیخ محمود حلبی‏ـ که یکی از خواصّ اصحاب میرزای اصفهانی بوده‏ـ در کتاب گنجینه دانشمندان نوشته‏ی مرحوم شیخ محمّد شریف رازی آمده است.
• 45. علاّمه محدّث نوری، محمّد حسین صفاخواه، عبدالحسین طالعی، بخش اوّل زندگی‏نامه‏ی محدّث نوری / 54ـ 21.
• 46. همان/ 73ـ 74.
• 47. همان / 48ـ 54، محدّث نوری در سال‏های 1314 تا 1320 در سامرا به سر می‏برده است.
• 48. جمع پریشان، رضا مختاری، دفتر اوّل، مقاله 30، صص 523 تا 542.
• 49. اعیان الشیعه 9 / 181.
• 50. همان.
• 51. مفاخر اسلام 11 / 289.
• 52. همان و اعیان الشیعة 9 / 181.
• 53. کبریت احمر / 504.
• 54. اکفاء المکائد فی رد الصوفیه.
• 55. کبریت احمر.
• 56. مفاخر اسلام 11 / 289.
• 57. اندیشه‏ی سبز، زندگی سرخ، علی ابوالحسنی (منذر). ایشان صاحب چندین اثر پیرامون شیخ فضل‏اللّه‏ نوری هستند که علاقمندان به آن‏ها ارجاع می‏شوند.
• 58. همان / 6ـ 32.
• 59. همان / 75.
• 60. ر. ک. اندیشه سبز زندگی سرخ و خانه بر دامنه آتشفشان، علی ابوالحسنی (منذر).
• 61. جمع پریشان / 533.
• 62. خاطرات و اسناد ظهیرالدّوله، ایرج افشار / 157، پس از بازگشت از تحصن قم.
• 63. رسایل و اعلامیه‏ها....، ترکمان / 67.
• 64. همان / 260ـ 269، لایحه 18 جمادی الثانی 1325 ق.
• 65. همان، اندیشه‏ی سبز / 132.
• 66. آفتاب علم؛ زندگی‏نامه سیّد ابوالقاسم حسینی دهکردی اصفهانی؛ اعیان الشیعه 2 / 417.
• 67. زندگانی آیت‏اللّه‏ چهارسوقی / 193.
• 68. آفتاب علم.
• 69. زندگانی آیت‏اللّه‏ چهارسوقی / 193.
• 70. منبرالوسیلة 1 / 558ـ 560.
• 71. شرح درد فراق، محمود امامی.
• 72. مقدمه مکیال المکارم؛ همان.
• 73. شرح حال صدرالاسلام به قلم خویش: تکالیف الأنام / 8؛ گنجینه خطوط 2 / 423ـ 438.
• 74. تکالیف الأنام فی غیبة الإمام، صدرالاسلام همدانی، انتشارات بدر، بهار 1361.
• 75. تکالیف الأنام فی غیبة الإمام، چاپ عکسی از روی نسخه‏ی اصل به خطّ مؤلّف به اهتمام میرزا فخرالدّین نصیری امینی، تهران 1354 شمسی، ص 11.
• 76. همان، تکلیف 6 / 54ـ 60، تکلیف 52 / (ص242ـ 245) ص 37، تکلیف 5 / 52 و... برای اطّلاع بیشتر ر. ک. محدّث نوری، صفاخواه و طالعی / 339ـ 342.
• 77. تکالیف الأنام، انتشارات بدر / 35، تکلیف 3.
• 78. همان / 280، تکلیف 60. رواست که در این فرصت، ذکر خیر و طلب مغفرت برای دانشمند کتاب‏شناس فقید و واله‏ی محبّت اهل بیت علیهم‏السلام ، مرحوم میرزا فخرالدّین نصیری امینی شود، که نسخه‏ی منحصر به فرد این کتاب را به خطّ زیبای مؤلّف در اختیار داشت و برای نخستین بار، در سال 1354 شمسی در تیراژ هزار نسخه به هزینه‏ی خود، منتشر ساخت. آن فقید، با این خدمت گران‏سنگ، بابی از هدایت به سوی امام عصر ارواحنافداه گشود، که برکات آن همچنان ادامه دارد. رحمة‏اللّه‏ علیه و حشره مع موالیه الأئمّة الأطهار صلوات‏اللّه‏علیهم‏اجمعین.
• 79. نگارنده درباره‏ی تاریخچه‏ی کامل زندگانی مرحوم میرزا مهدی اصفهانی مقاله‏ای نوشته و تفصیل مطلب را در آن‏جا باز گفته است.
• 80. روح مجرّد، سیّد محمّد حسین تهرانی / 49، پاروقی شماره 13.
• 81. تکالیف الأنام، صدرالإسلام همدانی، تکلیف 60.
• 82. بنگرید به آثار مرحوم میرزا مهدی اصفهانی هم‏چون ابواب الهدی، معارف القرآن و... .
• 83. مشرق معنوی، محمّدرضا روستا، دستور سلوک از شیخ مجتبی قزوینی.
• 84. فصل‏نامه‏ی سفینه، شماره 1 / 78ـ 79 و 94.
• 85. ابواب الهدی، نسخه‏ی مرحوم نجفی / 3ـ 6.
• 86. نجم ثاقب / 1.
• 87. همان / 726.
• 88. دارالسّلام 4 / 90.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: